Leki antyseptyczne odgrywają istotną rolę w zapobieganiu infekcjom  – stanowią skuteczne narzędzie ochrony przed różnymi patogenami, takimi jak bakterie, wirusy, grzyby czy pierwotniaki. Definiowane są jako środki mające na celu eliminację lub zahamowanie rozwoju mikroorganizmów chorobotwórczych na powierzchni skóry, błon śluzowych i ran.

Jaki jest mechanizm działania leków antyseptycznych?

Mechanizm działania leków antyseptycznych różni się, w zależności od rodzaju substancji czynnej. Leki antyseptyczne mogą wykazywać działanie bakteriobójcze (zabijające bakterie), bakteriostatyczne (hamujące wzrost bakterii), wirusobójcze, grzybobójcze lub przeciwpierwotniakowe.

W zależności od substancji czynnej oraz rodzaju mikroorganizmu, wobec którego wykazują skuteczność, leki antyseptyczne działają na różnych poziomach biologicznych. Oznacza to, że mogą zaburzać szlaki metaboliczne lub wpływać na integralność komórek drobnoustrojów, co w konsekwencji prowadzi do zahamowania ich rozwoju.

Mechanizmy działania leków antyseptycznych obejmują m.in.:

  • utratę integralności ścian komórkowych;
  • zwiększanie przepuszczalności błon komórkowych;
  • denaturację białek;
  • hamowanie aktywności enzymatycznej;
  • utlenianie składników komórkowych.

Klasyfikacja leków antyseptycznych 

Mówiąc o lekach antyseptycznych, warto pamiętać o różnicy między nimi a środkami dezynfekującymi. Leki antyseptyczne przeznaczone są do stosowania na skórę, błony śluzowe oraz rany, podczas gdy dezynfektantami odkaża się powierzchnie i przedmioty (choć oczywiście niektóre substancje – np. alkohol etylowy – służą zarówno do antyseptyki, jak i dezynfekcji). Najczęściej stosowanymi w codziennej praktyce antyseptykami, o różnym zakresie i mechanizmie działania, są:

  1. Oktenidyny dichlorowodorek – substancja o szerokim spektrum działania, które obejmuje bakterie Gram-dodatnie (w tym szczepy lekooporne, m.in. MRSA) i Gram-ujemne, grzyby, pierwotniaki i wirusy. Należy do związków powierzchniowo czynnych, a jej mechanizm działania polega na destabilizacji błon komórkowych drobnoustrojów, co prowadzi do zniszczenia ich struktury. Często stosowana w połączeniu z innymi środkami odkażającymi, głównie fenoksyetanolem. 
  2. Fenoksyetanol – jego działanie przeciwdrobnoustrojowe polega na zwiększaniu przepuszczalności błon komórkowych, m.in. dla jonów potasu. Często stosowany w połączeniu z oktenidyną, rozszerzając działanie odkażające na głębsze warstwy skóry i błon śluzowych.
  3. Poliheksanidyna – antyseptyk z szerokim spektrum działania obejmującym bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne, grzyby i wirusy stosowany do odkażania oparzeń i ran o charakterze przewlekłym.
  4. Podchloryny –  substancje antyseptyczne, w skład których wchodzi kwas podchlorowy i podchloryn sodu. Przy niskiej cytotoksyczności i wysokiej tolerancji tkankowej charakteryzują się również szerokim spektrum działania (bakterie Gram-dodatnie, Gram-ujemne – w tym formy lekooporne, przetrwalniki bakterii, grzyby, wirusy). Stosowane do odkażania ran przewlekłych oraz śródoperacyjnie.
  5. Jodopowidon – powidon jodowy to połączenie syntetycznego polimeru (powidonu) z cząsteczkowym jodem, który, uwalniając się z kompleksu, wykazuje szerokie spektrum działania: przeciwko bakteriom Gram-dodatnim, Gram-ujemnym, wirusom, grzybom i pierwotniakom. Przeciwwskazany u pacjentów z nadczynnością tarczycy i w okresie leczenia lub diagnostyki przy użyciu aktywnego jodu, a także u kobiet w ciąży.
  6. Alkohole – etylowy lub izopropylowy. Związki te destabilizują błony komórkowe oraz denaturują białka. Stosowane zwykle w stężeniu 70% do odkażania rąk.
  7. Chlorheksydyna – najczęściej stosowana w stomatologii jako składnik płynów odkażających jamę ustną. Najsilniej działa wobec wirusów i bakterii Gram-dodatnich (w zależności od stężenia: bakteriobójczo lub bakteriostatycznie).
  8. Związki boru (kwas borny, boraks) – wykazują słabe działanie przeciwbakteryjne z dodatkowym działaniem przeciwgrzybiczym. Boraks jest popularnym środkiem do pędzlowania jamy ustnej podczas miejscowego leczenia pleśniawek.

Nowoczesne środki antyseptyczne zajęły miejsce mniej skutecznych i cytotoksycznych poprzedników: wody utlenionej, fioletu genjcanowego, mleczanu etakrydyny i nadmanganianu potasu.

Leki antyseptyczne – jakie są ich zastosowania i dlaczego są ważne w opiece nad pacjentami?

Stosowanie leków antyseptycznych ma zasadnicze znaczenie nie tylko w kontekście medycznym, ale także w codziennej higienie osobistej oraz w przemyśle. Odpowiednie zasady aseptyki pomagają utrzymać bezpieczeństwo i zapobiegają rozprzestrzenianiu się infekcji. Różnorodność i wszechstronność działania leków antyseptycznych sprawiają, że są niezastąpionym narzędziem w zapewnianiu ochrony przed zakażeniami i w walce z nimi.

Oktaseptal - wskazania do stosowania

Kiedy zasadne jest stosowanie antyseptyki?

Aseptyka to działania mające na celu utrzymanie czystości i zapobieganie zakażeniom, antyseptyka z kolei obejmuje procedury dążące do zniszczenia lub zahamowania wzrostu drobnoustrojów.

O antyseptyce w kontekście opieki nad pacjentem mówi się przede wszystkim przy okazji odpowiedniego postępowania z ranami. Dotyczy to uszkodzeń skóry różnego rodzaju: związanych z urazami, przebytymi interwencjami chirurgicznymi, powstającymi w wyniku chorób przewlekłych (cukrzycy, chorób układu krążenia, AZS). Niezależnie od tego, z jaką raną mamy do czynienia, podczas postępowania z nią konieczne jest pamiętanie o:

  • higienie rąk (dokładne mycie rąk przed każdą zmianą opatrunku);
  • ochronie rany przed zakażeniem (przystępowanie do pielęgnacji rany w rękawiczkach i maseczce, aby chronić ją przed dostaniem się patogenów);
  • zabezpieczeniu rany (stosowanie odpowiednich opatrunków, regularnie zmienianych);
  • stałym monitorowaniu rany (objawy takie jak zaczerwienienie, ból, obrzęk, ropny wysięk mogą świadczyć o rozwijającym się zakażeniu).

Stosowanie leków antyseptycznych wdraża się podczas: 

  1. Procedur medycznych, w trakcie zabiegów chirurgicznych i po ich zakończeniu.
  2. Domowej pielęgnacji ran pooperacyjnych.
  3. Leczenia ran przewlekłych.
  4. Zabezpieczania uszkodzeń skóry i błon śluzowych.

Dezynfekcja skóry wymagana jest przed każdą interwencją medyczną: od pobrania krwi czy wykonania szczepienia, przez założenie cewnika czy wenflonu, po rozległe zabiegi operacyjne, a także procedury diagnostyczne. Jej celem jest oczywiście uniknięcie wnikania drobnoustrojów w głąb organizmu, które, szczególnie przy naruszeniu ciągłości powłok skórnych, miałyby dogodne warunki do rozwoju. Antyseptyki stosuje się również śródoperacyjnie, szczególnie tuż przed zamknięciem rany. Eksperci sugerują, że takie postępowanie może zmniejszać ryzyko zakażeń miejsca operowanego (ZMO). Dalsza pielęgnacja ran pooperacyjnych przy użyciu antyseptyków jest również konieczna w warunkach domowych, już po wyjściu ze szpitala, aż do wygojenia.

Rany to nie tylko wynik zabiegów chirurgicznych. Często wynikają z chorób przewlekłych lub związane są z długotrwałym unieruchomieniem (odleżyny). Pacjenci z obu tych grup są nie tylko bardziej narażeni na powstawanie przewlekłych ran, ale cechują ich również zaburzenia w procesach gojenia (związane m.in. z zaburzeniami odporności i ukrwienia). Dlatego prawidłowa pielęgnacja ma ogromne znaczenie, wpływające na jakość życia i rokowania.

Antyseptyki przydadzą się nie tylko w walce z ciężkimi ranami, ale także na co dzień, do zabezpieczania drobnych uszkodzeń skóry i błon śluzowych. Zalicza się tu m.in.:

  • pielęgnację kikuta pępowinowego po narodzinach;
  • zabezpieczanie drobnych urazów mechanicznych (otarć, skaleczeń, zadrapań);
  • dezynfekcję jamy ustnej (w wyniku aft i podrażnień spowodowanych koniecznością noszenia protez czy aparatów ortodontycznych).

Podstawowe zasady pielęgnacji, niezależne od rodzaju ran

Niezależnie od rodzaju rany, należy przestrzegać podstawowych zasad higieny. Odpowiednia pielęgnacja zmniejsza ryzyko zakażenia rany, ale też umożliwia szybkie podjęcie działań po zaobserwowaniu pierwszych oznak infekcji.

  1. Przystępując do każdej czynności pielęgnacyjnej w obrębie rany, należy dokładnie umyć ręce, zasadne jest również korzystanie z jednorazowych rękawiczek i maseczki – takie postępowanie dodatkowo zmniejsza ryzyko dostania się do rany patogenów.
  2. Ranę należy odkazić – antyseptyki eliminują drobnoustroje i hamują ich rozwój, z kolei substancje należące do lawaseptyków wstępnie oczyszczają ranę z zanieczyszczeń fizycznych, chemicznych, biologicznych oraz z biofilmu bakteryjnego.
  3. Ranę należy zabezpieczyć odpowiednim opatrunkiem, o odpowiednim kształcie (pokrywającym całą jej powierzchnię). Z założeniem opatrunku należy odczekać do momentu wyschnięcia środka odkażającego, który, przykryty plastrem, może prowadzić do powstania odparzeń.
  4. Opatrunek musi być regularnie zmieniany.
  5. Podczas każdej zmiany opatrunku należy dokładnie przyjrzeć się ranie i skórze wokół niej. Zaczerwienienie, ból, obrzęk czy obfity wysięk mogą być pierwszymi symptomami rozwijającej się infekcji.

Jakiego rodzaju postępowanie i preparaty zaburzają proces gojenia rany?

Po czym poznać, że rana goi się prawidłowo? Pierwszym etapem gojenia rany jest faza hemostatyczna (zatrzymanie krwawienia), po której następuje faza zapalna (do miejsca zranienia napływają komórki odpornościowe). Zwykle po kilku dniach wytwarza się ziarnina (faza proliferacji), a po kolejnych kilku dobach rozpoczyna się proces bliznowacenia (faza przebudowy). Niestety, wiele czynników może zaburzyć ten proces, doprowadzając do komplikacji w procesie gojenia się.

Zaburzenia w procesie gojenia się ran 

Istnieje wiele czynników, które mogą negatywnie wpływać na proces gojenia i nadawać ranie przewlekłego charakteru. Zalicza się do nich:

  • rodzaj i sposób zaopatrzenia rany (rany o dużej powierzchni, brudne, kąsane, postrzałowe i tzw. rany stare – niezaopatrzone przez kilkanaście godzin – wiążą się z większym ryzykiem powikłań);
  • wiek – u osób starszych rany goją się trudniej. Wynika to z kilku czynników: starzenia się organizmu, chorób współistniejących, gorszego stanu odżywienia;
  • niedożywienie – niedostateczna podaż białka, witamin i mikroelementów znacząco utrudnia gojenie się ran;
  • niedokrwistość – żelazo jest czynnikiem sprzyjającym gojeniu ran, jego niedobór może więc zaburzać ten proces;
  • przyjmowanie niektórych leków – szczególnie glikokortykosteroidów, które zaburzają fazę zapalną gojenia się;
  • choroby współistniejące – cukrzyca, choroby immunologiczne, nowotwory, choroby układu krążenia.

Po czym poznać, że rana nie goi się prawidłowo? 

Objawy, które mogą wskazywać na rozwijającą się infekcję, to m.in.:

  • zaczerwienienie i ocieplenie okolicy rany;
  • obrzęk rany i tkanek z nią sąsiadujących;
  • obfity wysięk;
  • ropna wydzielina;
  • nieprzyjemny zapach;
  • dolegliwości bólowe, pieczenie i pulsowanie wokół rany;
  • rozejście się brzegów rany;
  • objawy ogólnoustrojowe: gorączka, osłabienie.

Rany przewlekłe – leczenie i pielęgnacja

Jeśli rana nie zagoi się w ciągu maksymalnie 8 tygodni, mówimy o ranie przewlekłej. Zwykle nie są to rany pooperacyjne czy będące wynikiem urazów, a ubytki powierzchni tkanek, powstałe na skutek długotrwałego procesu chorobowego.

Do najczęstszych i najtrudniejszych w leczeniu ran przewlekłych należą:

  1. Owrzodzenia żylne nóg – powstają w wyniku zaburzeń odpływu krwi żylnej w przebiegu przewlekłej niewydolności żylnej kończyn dolnych. Niewydolność żył, ich zwężenie, a także uszkodzenie zastawek żylnych prowadzą do wstecznego (nieprawidłowego) przepływu żylnego. W miejscu zastoju krwi żylnej skóra staje się cienka, napięta i podatna na mikrourazy. Te drobne uszkodzenia dają początek owrzodzeniom, które szczególnie często występują na łydkach, nieco powyżej kostek.
  2. Zespół stopy cukrzycowej – jest jednym z najpoważniejszych powikłań nieprawidłowo kontrolowanej cukrzycy. Bezpośrednią przyczyną uszkodzenia skóry może być pozornie błaha infekcja grzybicza czy otarcie stopy przez niedopasowane obuwie. Jednakże u diabetyków, wskutek złożonych zmian patologicznych związanych z chorobą podstawową (zaburzeń unaczynienia i unerwienia) drobne uszkodzenie skóry przeradza się w trudno gojące się owrzodzenie.
  3. Odleżyny – ten rodzaj ran powstaje głównie u pacjentów leżących. W wyniku stałego ucisku na naczynia krwionośne, którego przyczyną jest unieruchomienie, dochodzi do miejscowego niedokrwienia, a w konsekwencji martwicy tkanek.
  4. Rany w przebiegu chorób autoimmunologicznych (np. przy AZS) – zaburzenia immunologiczne, stan zapalny, a także świąd sprzyjający rozdrapywaniu ran – nałożenie się tych czynników sprawia, że zmiany skórne związane z chorobami autoimmunologicznymi trudno się goją i mają charakter nawracający.
  5. Owrzodzenia nowotworowe – to rodzaj ran o charakterze przewlekłym i często nieodwracalnym, które powstają w wyniku miejscowego rozrostu nowotworu (rzadziej jako powikłanie po radioterapii). Występują w postaci głębokich ran, guzowatych nacieków lub przetok (nieprawidłowo wytworzonych połączeń między jamami ciała).

Stany te są szczególnie wrażliwe na niekorzystne warunki środowiskowe, m.in. na niewłaściwą temperaturę, urazy mechaniczne, stężenie tlenu w tkankach. Zbyt wysoka temperatura, dodatkowe uszkodzenia w miejscu rany czy, częste u pacjentów z chorobami przewlekłymi, niedostateczne dotlenienie tkanek, znacząco zaburzają proces gojenia. W przypadku leczenia i pielęgnowania ran przewlekłych, poza zasadami odpowiedniej higieny rany, niezwykle ważna jest również dieta: z dużą ilością białka, energii i mikroskładników odżywczych.

Antyseptyki – kluczowe narzędzia w zapobieganiu zakażeniom. Podsumowanie

Przestrzeganie zasad aseptyki i antyseptyki ograniczają ryzyko zakażeń ran, a także przyspieszają ich gojenie. Na rynku dostępnych jest wiele leków antyseptycznych, o różnych mechanizmach i spektrum działania. Głównym wskazaniem do ich stosowania jest odkażanie skóry i błon śluzowych (przed interwencjami medycznymi) oraz zaopatrywanie ran różnego pochodzenia (pooperacyjnych, związanych z urazami). Antyseptyki są również ważnym elementem pielęgnacji przewlekłych owrzodzeń, pojawiających się w wyniku długotrwałego procesu chorobowego.

Opracowanie: Barbara Bukowska, mgr farmacji, dr nauk biologicznych, spec. biofizyka.

Bibliografia:

  1. Maillard JY, Pascoe M. Disinfectants and antiseptics: mechanisms of action and resistance. Nat Rev Microbiol. 2024 Jan;22(1):4-17. doi: 10.1038/s41579-023-00958-3. Epub 2023 Aug 30. PMID: 37648789.
  2. Babalska ZŁ, Korbecka-Paczkowska M, Karpiński TM. Wound Antiseptics and European Guidelines for Antiseptic Application in Wound Treatment. Pharmaceuticals (Basel). 2021 Dec 2;14(12):1253. doi: 10.3390/ph14121253. PMID: 34959654; PMCID: PMC8708894.
  3. Luque Gómez P, Mareca Doñate R. Basics concepts about asepsis and antiseptics. Med Intensiva (Engl Ed). 2019 Mar;43 Suppl 1:2-6. English, Spanish. doi: 10.1016/j.medin.2018.11.003. Epub 2019 Jan 11. PMID: 30638958.
  4. https://ptlr.org/wp-content/uploads/2020/09/Konsensus-Antyseptyka.pdf
  5. Mouawad NJ. Chronic venous ulcer resolution and post-thrombotic syndrome improvement after percutaneous mechanical thrombectomy of a 42-year-old deep vein thrombosis. J Vasc Surg Cases Innov Tech. 2022 Mar 11;8(2):196-200. doi: 10.1016/j.jvscit.2022.03.001. PMID: 35402755; PMCID: PMC8989695.
  6. Dasari N, Jiang A, Skochdopole A, Chung J, Reece EM, Vorstenbosch J, Winocour S. Updates in Diabetic Wound Healing, Inflammation, and Scarring. Semin Plast Surg. 2021 Aug;35(3):153-158. doi: 10.1055/s-0041-1731460. Epub 2021 Jul 15. PMID: 34526862; PMCID: PMC8432997.
  7. Dasari N, Jiang A, Skochdopole A, Chung J, Reece EM, Vorstenbosch J, Winocour S. Updates in Diabetic Wound Healing, Inflammation, and Scarring. Semin Plast Surg. 2021 Aug;35(3):153-158. doi: 10.1055/s-0041-1731460. Epub 2021 Jul 15. PMID: 34526862; PMCID: PMC8432997.
  8. Kenig J. Wound healing in older oncologic patients. NOWOTWORY J Oncol 2021; 71: 49–51.
  9. Yang X, Wang H, Song Z, Chen Q. Chronic Non-Healing Ulcers Associated with Atopic Inflammation: A Case Report. Clin Cosmet Investig Dermatol. 2022 Jul 26;15:1429-1434. doi: 10.2147/CCID.S374964. PMID: 35924254; PMCID: PMC9341257.