Grzybica stóp, w tym najczęstsza jej odmiana czyli grzybica międzypalcowa, to często występujące schorzenie w populacji naszego kraju. Z tego też powodu wiedza o tym jak jej zapobiegać i jak leczyć staje się ważna i powinna być propagowana. Zwłaszcza, że jest to choroba zakaźna – może łatwo dotknąć osoby z chorobami przewlekłymi, które są bardziej narażone na ewentualne powikłania.

Jak często występuje grzybica stóp?

Grzybica jest jedną z najbardziej powszechnych chorób stóp. Wywołują ją grzyby, które są zdolne do rozkładu keratyny. Zwykle należą one do grupy dermatofitów, a znacznie rzadziej do grzybów pleśniowych.Trudno oszacować jak często grzybica występuje w populacji, chociażby z tego powodu, że nie zawsze daje wyraźne objawy. Jednak zakłada się, że około 10% populacji świata zetknęło się z tym schorzeniem. Częściej dotyka ono mężczyzn niż kobiety.

Wiosną 1997 i 1998 roku w kilku krajach europejskich przeprowadzono badanie przesiewowe polegające na diagnostyce pacjentów zgłaszających się do dermatologów z chorobami stóp. Okazało się, że najczęściej występującym problemem były zakażenia grzybicze – szczególnie grzybica paznokci i grzybica stóp. [4]

Na 40 tysięcy przebadanych uczestników aż 42% miało grzybicę stóp, a 21% grzybicę paznokci. Wyniki te wskazują, że problem jest powszechny i należy się nad nim z uwagą pochylić.

Tu ciekawostka! Najczęściej z objawami grzybicy zjawiały się u lekarza osoby z chorobami tętnic, żył i naczyń chłonnych oraz osoby uprawiające sport.

Rodzaje grzybic stóp

Grzybica międzypalcowa

Grzybica międzypalcowa jest najczęstszą odmianą grzybicy stóp (około 45% pacjentów). Między palcami panują bowiem bardzo dobre warunki do bytowania grzybów – jest wilgotno i ciepło. Zwykle zmiany pojawiają się między 4 a 5 palcem stopy i mogą rozszerzać się na otoczenie. 

Charakterystyczna dla tej postaci jest maceracja skóry i złuszczanie naskórka w głębi fałdów skóry. Powierzchnia objęta zakażeniem jest często wilgotna i ma kolor białawo-szary. Może pojawić się rumień zapalny oraz pęknięcia i sączące się nadżerki. To, czy stan zapalny wystąpi, zależy od gatunku grzyba. Na przykład dermatofity – zwykle bytujące naturalnie na organizmach ludzkich – prawie go nie wywołują i stąd infekcje mogą przez wiele lat pozostać niezauważone.

Rozszerzanie się obszaru zajętego chorobą wywołuje rumień i pojawiają się grudki – wyraźnie widoczne zwłaszcza na obwodzie zmiany. Czasem mogą pojawić się pęcherzyki i krosty. Jednym z objawów infekcji może być niewielki świąd, choć czasem nie występuje w ogóle.

Infekcja grzybicza ma charakter przewlekły, choć objawy mogą się zmieniać od praktycznie zerowych do okresowo mocno nasilonych. Często grzybica międzypalcowa może być źródłem zakażenia płytek paznokciowych.

Grzybica złuszczająca

Stopy są również narażone na rozwój grzybicy złuszczającej zwanej mokasynową. Występuje ona u około 28% pacjentów. 

Zmiany pojawiają się wtedy na podeszwach stóp oraz na powierzchniach bocznych. Czasem możemy zauważyć je także na grzbiecie stopy – zwykle w okolicy palców. 

Charakterystyczną cechą zmian jest rumień i sucha łuszcząca się skóra z ewentualnym niewielkim świądem.

Grzybica potnicowa

Inną odmianą grzybicy stóp jest grzybica potnicowa (około 8% pacjentów) obecna wyłącznie na podeszwach stóp. Od czasu do czasu pojawiają się wtedy na skórze pęcherzyki z treścią surowiczą, które po jakimś czasie pękają tworząc nadżerki. Tej odmianie grzybicy towarzyszy silny świąd w fazie pęcherzykowej, a pieczenie i ból w fazie złuszczania.

Jakie grzyby powodują zakażenia stóp?

Grzybami zarażamy się podczas chodzenia boso po powierzchniach, na których bytują te mikroorganizmy. 

Zwykle duże nagromadzenie grzybów spotykamy na wilgotnych powierzchniach w szatniach obiektów sportowych, na basenach czy pod prysznicami, z których korzysta dużo ludzi. 

Najczęściej spotykane na naszej skórze grzyby dermafitowe to Trichophyton rubrum (około 50% przypadków), Trichophyton mentagrophytes (około 30%) , Trichophyton interdigitale i Epidermophyton floccosum. Grzyby niedermatofitowe zarażają nas dużo rzadziej i są to np. Scytalidium hyalinum oraz Hendersonula toruloidea. Objawy tej infekcji są podobne do infekcji dermatofitowych. Grzyby z rodzaju Candida są często czynnikiem towarzyszącym zakażeniu dermatofitowemu.

Jak przebiega zakażenie?

Wnikający w skórę dermatofit przylega do komórek i wydziela różne substancje. Są to np. enzymy proteazy, które trawią keratynę, wyzwalając odpowiedź immunologiczną. Jednocześnie inne związki obecne w ścianie komórkowej grzyba, czyli mannany, mają zdolność hamowania odpowiedzi immunologicznej, co rozszerza obszar zaatakowany infekcją. Skóra broni się wytwarzając cytokiny wyzwalające stan zapalny.

Zaatakowany przez grzyba naskórek staje się grubszy i nadmiernie rogowacieje. Może pojawić się międzykomórkowy obrzęk naskórka i powierzchniowy naciek okołonaczyniowy.

Co ułatwia zakażenie?

Aby grzybica nie nawracała, należy unikać także miejsc, w których łatwo o zakażenie lub korzystając z nich zachować należytą ostrożność np nie chodzić boso. Zwraca się uwagę na to, że ważnym działaniem w celu zapobiegania szerzenia się grzybic w populacji, jest poprawa higieny w miejscach takich jak szatnie obiektów sportowych czy baseny.

Czynniki sprzyjające rozwojowi grzybów i zakażeniu to:

• wilgoć;
• podwyższona temperatura;
• długotrwałe noszenie obuwia;
• obuwie ciasno dopasowane, nie pozwalające skórze oddychać;
• nadmierne pocenie się skóry stóp;
• częste i długotrwałe moczenie stóp powodujące zwiększoną macerację skóry;
• drobne uszkodzenia skóry.

Leczenie zakażeń grzybiczych

Leczenie zaczynamy po konsultacji z lekarzem i wykluczeniu innych chorób skóry np. łuszczycy, atopowego zapalenia skóry (AZS), wyprysku kontaktowego, świerzbu i innych.

Po postawieniu prawidłowej diagnozy, stosuje się leki przeciwgrzybicze. W grzybicy mokasynowej lub jeśli zmianami objęte są także paznokcie, konieczne jest leczenie doustne. W innych przypadkach zwykle wystarczy leczenie miejscowe. Konieczna jest także dezynfekcja (lub wymiana) obuwia i skarpet, gdyż inaczej istnieje wysokie ryzyko nawrotu choroby.

Leki stosowane miejscowo to np. Pigmentum Castellani czy imidazole takie jak klotrimazol, ekonazol, ketokonazol, mikonazol, izokonazol, tiokonazol i sulkonazol – to skuteczne leki o bardzo małej częstości występowania działań niepożądanych. Szybkie efekty leczenia daje także terbinafina i amorolfina. 

Połączenie leku przeciwgrzybiczego z substancjami keratolitycznymi (np. kwas salicylowy) może być korzystne u pacjentów z nadmiernym rogowaceniem. 

Zwykle zakłada się leczenie miejscowe przez co najmniej 4 tygodnie, choć terbinafina może być skuteczna już po 1. tygodniu stosowania.

Bywa, że pacjenci nie odpowiadają na leczenie miejscowe – wtedy lekarz może zdecydować o leczeniu doustnym np. za pomocą terbinafiny, itrakonazolu czy flukonazolu.

Możliwe powikłania zakażenia grzybiczego

Odpowiednie leczenie grzybicy stóp jest ważne, szczególnie u osób osłabionych (np. chorych na cukrzycę lub chorobę naczyń obwodowych), bowiem może ona u nich spowodować powikłania takie jak zapalenie tkanki łącznej, ropne zapalenie skóry, zapalenia kości i szpiku oraz zapalenia naczyń chłonnych.

Nieleczona grzybica stóp wywołująca uszkodzenie skóry może spowodować wniknięcie w ranę bakterii i rozwój zakażenia mieszanego – dużo bardziej dolegliwego i niebezpiecznego. Mogą się pojawić wtedy ropnie lub liszajec zakaźny. Zakażenie grzybicze może się również przenieść na paznokcie, których leczenie jest o wiele trudniejsze i długotrwałe.

Poważniejszym powikłaniem u osób z osłabioną odpornością jest zapalenie tkanki łącznej stóp i nóg objawiające się zaczerwienieniem, uczuciem ciepła, obrzękiem i bólem oraz czasem objawami ogólnoustrojowymi. Uszkodzeniu pod wpływem stanu zapalnego mogą ulec też naczynia chłonne, co objawia się powstaniem czerwonych smug, obrzękiem i tkliwością.

Środki ostrożności zapobiegające zakażeniu grzybiczemu

Możemy sami wiele zrobić, żeby zminimalizować ryzyko zakażenia. Należy pamiętać o tym, aby:

• zadbać o zmniejszenie nadmiernego pocenia się stóp;
• nosić wygodne i przewiewne obuwie – najlepiej z naturalnych materiałów takich jak skóra;
• myć co dzień stopy łagodnym mydłem i ciepłą wodą;
• stosować osobny ręcznik do stóp;
• dokładnie osuszyć stopy po kąpieli, nie zaniedbując przestrzeni międzypalcowych;
• nosić przewiewne skarpetki z dobrej jakości włókien;
• stosować puder do stóp (może być również o działaniu przeciwgrzybiczym – u osób najbardziej narażonych na zakażenie i jego powikłania);
• na basenach czy w szatniach nosić klapki;
• w przypadku infekcji najlepiej wyrzucić stare buty;
• regularnie sprawdzać zdrowie swoich stóp, nie ignorując zaczerwienień, zranień czy łuszczenia skóry;
• nie dzielić z innymi butów, skarpet czy ręczników;
• nie dzielić się z innymi akcesoriami do pielęgnacji stóp takimi jak nożyczki, pilniczki czy obcinacze do paznokci – są one bowiem przedmiotem tylko do osobistego użytku.

Dodatkowe sposoby profilaktyki u osób bardziej narażonych

Osoby chorujące przewlekle np. na stany zapalne naczyń, cukrzycę oraz również osoby otyłe są bardziej narażone zarówno na zakażenie, jak i na jego powikłania. U tych pacjentów do codziennych środków ostrożności można włączyć profilaktykę preparatami antyseptycznymi, w tym lekiem Oktaseptal, zawierającym oktenidynę. Oktaseptal może być również stosowany jako wspomagające leczenie grzybicy międzypalcowej. Z tego typu dodatkowej ochrony powinni także korzystać np. sportowcy.

Opracowanie: mgr farm. Marta Koziarska – szkoleniowiec z ponad 20-letnim doświadczeniem, autorka licznych publikacji popularnonaukowych.

Bibliografia:

1. Nigam PK, Syed HA, Salih D „Tinea Pedis”. StatPearls, 2023.
2. Szepietowski J, Franczuk A, „Grzybica stóp”. Medycyna Rodzinna, 2001.
3. Nockowski P, „Charakterystyka najczęstszych dermatoz skóry stóp” Podologia, 2016.
4. Roseeuw D, „Achilles foot screening project: preliminary results of patients screened by dermatologists”. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology, 1999.
5. Gwieździński Z „Grzybica stóp – klinika i współczesne leczenie”. Termedia, 2001.