Opieka nad pacjentem zagrożonym odleżynami to poważne wyzwanie. Rola opiekuna nie ogranicza się wyłącznie do pielęgnacji rany i zmiany opatrunków. Niezwykle ważna jest też bowiem profilaktyka, czyli działania zapobiegające rozwojowi kolejnych ran. Aby były one skuteczne, warto zrozumieć mechanizm powstawania odleżyn i czynniki, które im sprzyjają.

Odleżyny – definicja i klasyfikacja

Odleżyny to otwarte, przewlekłe i trudno gojące się rany obejmujące naskórek i głębsze warstwy skóry. Rozwijają się w wyniku długotrwałego lub powtarzającego się nacisku będącego przyczyną miejscowego niedokrwienia. Do klasyfikacji odleżyn – w zależności od rozległości rany – najczęściej wykorzystuje się skalę Thorrance’a [1]:

• I stopień – blednące pod wpływem nacisku zaczerwienienie skóry, może być ocieplone i bolesne.
• II stopień – nieblednące zaczerwienienie skóry z towarzyszącym obrzękiem i stanem zapalnym. Mogą pojawiać się uszkodzenia naskórka oraz sączące się pęcherze, a także dolegliwości bólowe.
• III stopień – widoczna rana obejmująca naskórek i skórę właściwą. Brzegi rany wyraźnie odgraniczone, otoczone obrzękiem i zaczerwienieniem. W ranie widoczna ziarnina i pozostałości rozpadających się tkanek.
• IV stopień – rana obejmująca tkankę podskórną i tłuszczową. Brzeg rany zwykle dobrze odgraniczony, choć martwica może obejmować tkanki otaczające.
• V stopień – dochodzi do zajęcia mięśni, kości i ścięgien. W ranie widoczne czarne, martwicze masy.

Opiekując się pacjentem zagrożonym odleżynami, warto zapoznać się z ich klasyfikacją, ponieważ od stopnia rozległości zmian zależy ścieżka postępowania medycznego.

Czynniki sprzyjające powstawaniu odleżyn

Odleżyny powstają zwykle u pacjentów leżących, unieruchomionych, ale też poruszających się na wózku inwalidzkim. U osób leżących na plecach najczęściej lokalizują się na piętach, kości ogonowej, pośladkach i łopatkach, a więc miejscach w tej pozycji szczególnie narażonych na nacisk. 

Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu odleżyn – często współistniejącym z unieruchomieniem – jest niedożywienie, a szczególnie niedobory białka [2]. Ryzyko powstania odleżyn rośnie również u pacjentów korzystających z pieluch lub cewnikowanych. Stały kontakt skóry z fekaliami może prowadzić do uszkodzeń naskórka, mogących przerodzić się w odleżyny [3]. Poznanie czynników przyczyniających się do powstawania odleżyn ułatwia opiekunom zrozumienie zasad profilaktyki, o których piszemy w dalszej części artykułu.

Leczenie odleżyn

Leczenie odleżyn zależy od stopnia ich zaawansowania. 

W zmianach I i II stopnia zaleca się zwykle stosowanie maści z antybiotykiem. Bardzo ważne jest również odciążanie chorego miejsca przez częstą zmianę pozycji pacjenta. Pomocne w stabilizacji odpowiedniego ułożenia ciała są różnego rodzaju kliny, poduszki i wałki. Kluczowa jest również pielęgnacja odleżyn. Do ich przemywania rekomenduje się preparaty w postaci płynu do irygacji i/lub żelu. Mogą zawierać w składzie substancje o działaniu przeciwdrobnoustrojowym, np. dichlorowodorek oktenidyny [4]. Elementem pielęgnacji, o którym warto pamiętać, jest regularne nawilżanie skóry – nadaje jej elastyczność, przyspiesza regenerację i czyni mniej podatną na uszkodzenia.

Odleżyny stopni III-V to rany otwarte, przewlekłe. Ich wyleczenie jest możliwe, ale wymaga cierpliwości i systematyczności opiekuna, a także stosowania specjalistycznych opatrunków (m.in. hydrokoloidowych, poliuretanowych, hydrofiberowych, hydrożelowych czy alginianowych). Opatrunek spełnia kilka funkcji: izoluje ranę, stwarza korzystne środowisko do namnażania się zdrowych, nieuszkodzonych komórek oraz hamuje rozwój bakterii.

Jak przygotować się do zmiany takiego opatrunku? Zasadniczo odleżyny traktuje się jak inne rany przewlekłe. Przystępując do czynności pielęgnacyjnych w obrębie rany, należy dokładnie umyć ręce oraz założyć rękawiczki jednorazowe. W następnej kolejności należy zdjąć stary opatrunek i oczyścić ranę (roztworem soli fizjologicznej lub płynem antyseptycznym, np. z dichlorowodorkiem oktenidyny) [4]. Nowy opatrunek należy dociąć do odpowiednich rozmiarów (tak, aby pokrywał całą ranę) i zamocować go plastrem, przyklejając go w taki sposób, aby nie dotykał samej rany. Częstotliwość zmian opatrunków jest różna, w zależności od producenta, zwykle co kilka dni.

W przypadku zaawansowanych odleżyn może być konieczna interwencja chirurgiczna, polegająca na oczyszczeniu rany z martwych tkanek.

Mimo ogólnie przyjętych zasad postępowania z raną odleżynową, warto nadmienić, że kluczowe dla pacjenta – a tym samym opiekuna – są zawsze zalecenia lekarza prowadzącego.

Profilaktyka przeciwodleżynowa

Leczenie odleżyn jest żmudnym procesem dla opiekuna i bolesnym dla pacjenta. Dlatego warto znać zasady, które zmniejszają ryzyko ich powstania, i na stałe włączyć je do planu opieki nad chorym [5].

Po pierwsze, kluczowe jest odciążanie punktów ciała narażonych na powstawanie odleżyn. W przypadku pacjentów leżących uzyskuje się to przez często zmianę pozycji (co ok. 2 godziny), o podnoszeniu się powinny również pamiętać osoby korzystające z wózka inwalidzkiego. W odciążeniu ciała przydatne są sprzęty medyczne: specjalne materacy przeciwodleżynowe, poduszki, wałki i kliny. Oprócz tego warto korzystać wyłącznie z pościeli wykonanej z naturalnych, miękkich i oddychających materiałów. Należy również zwracać uwagę na wszelkie szwy, zagniecenia czy okruchy, które sprzyjają powstawaniu odleżyn.

Po drugie, kluczowe w profilaktyce przeciwodleżynowej są również odpowiednia dieta i nawodnienie chorego. Dla regeneracji skóry szczególne znaczenie ma odpowiednia podaż białka, z kolei dostarczanie właściwej ilości płynów pomaga utrzymać prawidłowe krążenie. Warto skorzystać z porady dietetyka, który pomoże w skomponowaniu optymalnej dla chorego diety.

Niezwykle ważne jest też przestrzeganie zasad higieny, do czego zalicza się m.i.n. dezynfekcję ran już istniejących. W przypadku powierzchniowych, mniejszych ran czy drobnych skaleczeń, które u pacjenta leżącego stanowią ryzyko rozwinięcia się jakiejś trudniej gojącej się rany albo odleżyny, z powodzeniem można zastosować preparaty z oktenidyną.  Istotne jest również systematyczne, delikatne mycie całego ciała przy użyciu łagodnych środków myjących. Po umyciu chorego należy zadbać o dokładne osuszenie skóry, a następnie jej nawilżenie. 

Należy również pamiętać o regularnym monitorowaniu stanu skóry. Każde, nawet najmniejsze jej uszkodzenie, warto skonsultować z pielęgniarką lub lekarzem.

O zasadach profilaktyki warto pamiętać, także gdy chory już mierzy się z odleżynami. Nie tylko zmniejszą ryzyko powstawania kolejnych, ale również przyspieszą gojenie się tych istniejących.

Opracowanie: Barbara Bukowska, mgr farmacji, dr nauk biologicznych, spec. biofizyka.

Piśmiennictwo:

[1] Harker J. Pressure ulcer classification: the Torrance system. J Wound Care. 2000 Jun;9(6):275-7.

[2] Russell L. Malnutrition and pressure ulcers: nutritional assessment tools. Br J Nurs. 2000 Feb 24-Mar 8;9(4):194-6, 198, 200 passim.

[3] Kottner J, Beeckman D. Incontinence-associated dermatitis and pressure ulcers in geriatric patients. G Ital Dermatol Venereol. 2015 Dec;150(6):717-29. Epub 2015 Jul 17. PMID: 26186379.

[4] Szewczyk M, Cwajda-Białasik J, Mościcka P, Cierzniakowska K, Bazaliński D, Jawień A et al. Treatment of pressure ulcers – recommendations of the Polish Wound Management Association. Part II. Leczenie Ran. 2020:151-184.

[5] https://www.cancerresearchuk.org/about-cancer/coping/physically/skin-problems/pressure-sores/causes-and-prevention [dostęp:] 01.05.2024 r.