Jama ustna, będąca otwartą przestrzenią narażoną na kontakt z otoczeniem, jest szczególnie podatna na działanie różnorodnych drobnoustrojów, takich jak bakterie, wirusy, grzyby i pierwotniaki. Te mikroorganizmy, dostające się do niej przez powietrze i pokarm, tworzą unikalny i złożony mikrobiom. Kluczowe znaczenie w utrzymaniu zdrowia jamy ustnej oraz zapobieganiu infekcjom odgrywa odpowiednia higiena oraz wspomagające stosowanie środków antyseptycznych, które pomagają kontrolować biofilm bakteryjny i zapewniają ochronę przed patogenami. W artykule wyjaśniamy, jak właściwa antyseptyka wspiera zdrowie jamy ustnej i jakie kroki podjąć, aby skutecznie chronić się przed infekcjami.

Jama ustna i jej mikrobiom

Jama ustna to przestrzeń otwarta na świat zewnętrzny. Dlatego jest też miejscem podatnym na wnikanie do organizmu drobnoustrojów takich jak bakterie, wirusy, grzyby i pierwotniaki. Dostają się tam one wraz z powietrzem oraz spożywanym pokarmem. Często wykorzystują fakt, że znajdują tam dogodne warunki do bytowania, więc chętnie się tu osiedlają. Z tego powodu jama ustna posiada własny unikalny, złożony i zmienny mikrobiom.

Co wpływa na stan mikrobioty jamy ustnej?

To jakie mikroorganizmy tworzą mikrobiotę jamy ustnej zależy od:

• naszego zdrowia ogólnego;
• jakości diety;
• temperatury pokarmów;
• stosowania używek takich jak alkohol czy papierosy;
• stanu błon śluzowych;
• ilości i jakości wydzielanej śliny;
• prawidłowej pracy układu odpornościowego;
• codziennej higieny.

Warto także wspomnieć, że stosowanie niektórych leków powoduje zwiększoną podatność na uszkodzenia śluzówki jamy ustnej lub zmianę jej mikrobiomu. Niesie to za sobą narażenie na miejscowe infekcje. Taki wpływ ma np. antybiotykoterapia, radioterapia i chemioterapia.

Biofilm bakteryjny w jamie ustnej

Drobnoustroje zasiedlają powierzchnię błony śluzowej i zębów. Największą ich populację stanowią bakterie, z których część tworzy na wewnętrznych powierzchniach jamy ustnej chroniący je biofilm. Dlaczego istnienie biofilmu może stanowić zagrożenie dla człowieka?

Zarówno drobnoustroje niechorobotwórcze jak i patogenne tworzą biofilm czyli społeczność drobnoustrojowych komórek, które przylegają nawzajem do siebie oraz do powierzchni jamy ustnej. Te skupiska drobnoustrojów są dodatkowo pokryte warstwą ochronną utworzoną z macierzy zewnątrzkomórkowej zawierającej m.in. wielocukry, białka i DNA.  

Taki ochraniający bakterie biofilm jest wielokrotnie bardziej odporny na działanie układu odpornościowego oraz stosowane przez nas substancje przeciwdrobnoustrojowe niż pojedyncza komórka danego drobnoustroju.

Rola śliny w homeostazie jamy ustnej

Bardzo ważna w utrzymaniu zdrowia jamy ustnej i homeostazy mikrobiomu jest ślina. Jej najważniejsze zadania to:

• nawilżanie powierzchni śluzówki;
• usuwanie substancji obcych;
• pierwsze procesy trawienne;
• hamowanie wzrostu bakterii i grzybów;
• dowóz minerałów do regeneracji tkanek (przede wszystkim jony chlorkowe, fosforanowe i wapniowe);
• dowóz związków organicznych o ważnych właściwościach (m.in. są to enzymy, białka surowicy krwi, mucyny, immunoglobuliny, substancje grupowe krwi, kalikreina, laktoferyna, naskórkowy czynnik wzrostu, histatyna, cystatyna, stateryna, sialina, hormony i witaminy z grupy A, B, C i K)

Zmiana składu śliny pod wpływem różnych chorób oraz zwiększone wydzielanie do niej metabolitów i leków może doprowadzić do zaburzeń odżywienia komórek, a co za tym idzie do zapalenia jamy ustnej.

Skąd się biorą zakażenia jamy ustnej?

Chorobotwórczość bakterii stale bytujących w jamie ustnej

Bakterie tworzące mikrobiotę jamy ustnej – nieszkodliwe w warunkach fizjologicznych – mogą w sytuacji osłabienia naturalnych barier tworzących odporność śluzówki stać się chorobotwórcze.

Płytka nazębna składa się z opisanego powyżej biofilmu bakteryjnego, który tworzą bakterie tlenowe i względnie tlenowe w płytce naddziąsłowej oraz w większości bakterie beztlenowe w płytce poddziąsłowej. 

W związku z tym, poza codzienną higieną, która może być czasami niewystarczająca, warto systematycznie usuwać mechanicznie płytkę, a w razie potrzeby zlikwidować nadmiar bakterii za pomocą środków antyseptycznych.

Przy braku odpowiedniej higieny może zwiększyć się ilość drobnoustrojów w jamie ustnej lub ich zjadliwość. 

Szczególnie sprzyjające dla wzrostu biofilmu niekoniecznie sprzyjających nam mikroorganizmów mogą stać się aparaty ortodontyczne i protezy. Gdy dojdzie do tego osłabienie działania układu odpornościowego, może rozwinąć się w jamie ustnej zapalenie błony śluzowej, zapalenie dziąseł czy zapalenie przyzębia.

Infekcje spowodowane zakażeniem mikroorganizmami egzogennymi

Nie tylko drobnoustroje obecne w płytce nazębnej mogą wywołać zapalenie w obrębie jamy ustnej. Infekcje mogą także powodować patogeny egzogenne:

• bakterie – na przykład Neisseria gonorrhoeae, Treponema pallidum (kiła), Streptococcus pyogenes grupy A (płonica);
• wirusy – na przykład Herpes simplex, Varicella zoster virus (VZV), Epstein-Barr virus (EBV), Cytomegalovirus (CMV), Papilloma virus (HPV), Paramyxoviridae (świnka, odra), Picornaviridae, Togaviridae (różyczka), Retroviridae (HIV);
• grzyby – najczęściej Candida spp. (C. albicans, C. glabrata, C. krusei, C. tropicalis, C. parapsilosis, C. guilliermondii) oraz Histoplasma capsulatum

Stan zdrowia jamy ustnej a zdrowie organizmu

Warto zdawać sobie sprawę, że stan zdrowia jamy ustnej oddziałuje na stan zdrowia zatok, przewodu słuchowego i gardła. 

Naruszenie homeostazy drobnoustrojowej w jednym z tych obszarów przynosi zmiany w mikrobiomie innego. Stąd też nie należy lekceważyć stanu jamy ustnej w takich infekcjach jak np. zapalenie zatok przynosowych czy wysiękowe zapalenie ucha środkowego.

Codzienna higiena jamy ustnej

W codziennym życiu najważniejsze jest zachowanie prawidłowej higieny jamy ustnej. O czym przede wszystkim powinniśmy pamiętać?:

• zęby myjemy dwa razy dziennie rano i wieczorem;
• nie ma znaczenia jakiej używamy szczoteczki do zębów (elektrycznej czy manualnej) – ważna jest dobra technika pozwalająca dokładnie wymyć wszystkie powierzchnie;
• szczotkujemy zęby przynajmniej przez 2 minuty;
• wymieniamy szczoteczkę przy pierwszych oznakach zniszczenia włosia;
• wieczorem dodatkowo powinniśmy używać nici dentystycznych lub irygatora do zębów do dokładnego wyczyszczenia przestrzeni międzyzębowych z resztek pokarmu;
• ostatnim krokiem może być płukanie jamy ustnej odpowiednim płynem np. antyseptycznym, nawilżającym, gojącym – w zależności od potrzeb.

Dodatkowe wskazania higieniczne w przypadku aparatów ortodontycznych

Aparaty ortodontyczne noszone są w jamie ustnej przez dłuższy czas. Aparaty ruchome można ściągać do czyszczenia i ułatwia to także higienę jamy ustnej. Jednak aparaty stałe sprawiają większe kłopoty w utrzymaniu prawidłowej czystości. 

W badaniach poziomu mikroorganizmów w jamie ustnej zanotowano rozrost takich mikroorganizmów jak Streptococcus mutans, Lactobacillus sp. i Candidia albicans u użytkowników aparatów. Wskazuje to na zmianę w równowadze mikrobiologicznej jamy ustnej i związane z tym ryzyko powstania nowych zmian próchnicowych oraz chorób przyzębia. W innym badaniu zauważono, że sam aparat prowokuje zwiększone wydzielanie śliny, co wzmaga jej działanie przeciwpróchnicze. Jednak nie musi to koniecznie równoważyć zwiększonej możliwości powstawania płytki nazębnej zwiększającej tejże próchnicy ryzyko.

W przypadku noszenia aparatu ortodontycznego zaleca się mycie zębów częstsze niż zwyczajowe 2 razy dziennie. Sugeruje się mycie zębów po każdym posiłku.

Nie ma znaczenia jakiej szczoteczki używamy – elektrycznej czy manualnej – badania nie wykazały różnic w ich skuteczności. Istnieją jednak także szczoteczki do czyszczenia przestrzeni międzyzębowych lub przestrzeni między zamkami w aparacie i są one bardzo zalecane do zmniejszenia formowania się płytki nazębnej.

Warto także sprawdzić pod okiem higienistki stomatologicznej czy nasza technika czyszczenia zębów jest efektywna.

Stwierdzono w badaniach, że fluor w paście do zębów lub specjalnych żelach zmniejsza ryzyko demineralizacji przy noszeniu aparatu.

Proteza zębowa a higiena jamy ustnej

Proteza zębowa stwarza w jamie ustnej korzystne warunki do odkładania się płytki bakteryjnej. Będzie się ona tworzyła nie tylko na powierzchni błony śluzowej i zębów, ale także na powierzchni protezy. Może to sprzyjać rozwinięciu się miejscowych stanów zapalnych, które u osób o słabej odporności rodzą zagrożenie powstania objawów ogólnoustrojowych. 

Niezwykle ważna więc staje się nie tylko higiena jamy ustnej, ale i higiena samej protezy. Na rynku jest coraz więcej preparatów pomagających w czyszczeniu protez, ale oprócz dostępności ważna jest też systematyczność użytkowników.

W przypadku podrażnienia jamy ustnej spowodowanego noszeniem protezy warto – poza zwracaniem uwagi na prawidłową higienę – włączyć działania gojące i antyseptyczne, jako dodatkowe wspomaganie. W przypadkach stanów zapalnych i infekcji należy zgłosić się do lekarza.

Wspomagające stosowanie środków antyseptycznych dla zachowania zdrowia śluzówki jamy ustnej

Utrzymanie prawidłowej higieny jamy ustnej może być utrudnione w stanach zapalnych ze względu na to, że zmiany powstające na błonie śluzowej często są bolesne. Jest to wskazanie do pomocniczego zastosowania preparatów antyseptycznych, aby zmniejszyć populację drobnoustrojów.

Do często używanych antyseptyków stosowanych w jamie ustnej należy dichlorowodorek oktenidyny (oktenidyna), chlorheksydyna, poliheksanidyna czy chlorek cetylopirydyniowy. 

Oktenidyna ma szerokie spektrum działania obejmujące zarówno bakterie Gram(+) jak i Gram(-) oraz wirusy otoczkowe i grzyby. Ponadto hamuje tworzenie się biofilmu na błonach śluzowych i ma zdolność degradacji biofilmu już istniejącego.

By środki lecznicze stosowane w jamie ustnej były skuteczne, ich receptury powinny być tworzone tak, aby podłoże dla leku zapewniało adhezyjność do błony śluzowej – to przedłuża bowiem oddziaływanie substancji czynnych leków na biofilm. Ważne jest także odpowiednie stężenie substancji czynnej w produkcie leczniczym oraz jak najmniejsze działanie drażniące i naruszające homeostazę mikrobiomu jamy ustnej.

Opracowanie: mgr farm. Marta Koziarska – szkoleniowiec z ponad 20-letnim doświadczeniem, autorka licznych publikacji popularnonaukowych.

Bibliografia

1. Kuchar E „Zastosowanie oktenidyny, substancji skutecznej przeciw biofilmowi, w infekcjach gardła”. Medical Tribune, 2023.
2. Deo PN, Deshmukh R „Oral microbiome: Unveiling the fundamentals”, Journal of Oral and Maxillofacial Pathology, 2019.
3. Dudek B, Tymińska J, Szymczyk-Ziółkowska P, Chodaczek G, Migdał P, Czajkowska J, Junka A „In Vitro Activity of Octenidine Dihydrochloride-Containing Lozenges against Biofilm-Forming Pathogens of Oral Cavity and Throat”. Applied Sciences, 2023.
4. Szydlarska D, Grzesiuk W, Kupstas A, Bar-Andziak E „Ślina jako materiał diagnostyczny”. Via Medica, 2008.
5. Topaloglu-Ak A, Ertugrul F, Eden E, Ates M, Bulut H „Effect of orthodontic appliances on oral microbiota-6 month follow up”. Journal of Clinical Pediatric Dentistry, 2011.
6. Lara-Carrillo E, Montiel-Bastida NM, Sanchez-Perez L, Alanis-Tavira J „Effect of orthodontic treatment on saliva, plaque ant the levels of Streptococcus mutans and Lactobacillus”. Medicina Oral, Patologia Oral y Cirugia Bucal, 2010.